Δημοψηφίσματα και όρια συμμετοχής και αποδοχής

Πριν περίπου 10 ημέρες δημιουργήσαμε μία διαδικτυακή δημοσκόπηση σχετικά με το αν σε ένα δημοψήφισμα είναι επιθυμητό να υπάρχουν όρια συμμετοχής. Οι θεσμοί της (άμεσης) δημοκρατίας είναι ακόμα σχετικά άγνωστοι στην Ελλάδα και δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο να βλέπουμε συμπολίτες μας, συχνά ακόμα και πανεπιστημιακούς, να συγχέουν τα δημοψηφίσματα πρωτοβουλίας πολιτών (referendum και initiative) με «δημοψηφίσματα» που καλούν οι πολιτικοί (plebiscite) και τα οποία έχουν ελάχιστη σχέση με την ουσία της δημοκρατίας. Ας δούμε λοιπόν κάποια στοιχεία για τα παραπάνω όρια.

Τι είναι;

Καταρχάς ας δούμε τι ακριβώς είναι τα όρια συμμετοχής και αποδοχής. Αν σε ένα δημοψήφισμα υπάρχει όριο συμμετοχής 50% αυτό σημαίνει πως θα πρέπει να συμμετέχει σε αυτό τουλάχιστον το 50% των εγγεγραμμένων ψηφοφόρων. Μία άλλη μορφή που μπορεί να πάρει το όριο αυτό είναι να αποτελεί ποσοστό επί όσων ψήφισαν στην προηγούμενη εκλογική αναμέτρηση και όχι επί των εγγεγραμμένων. Στην δεύτερη περίπτωση το όριο μπορεί να επιτευχθεί σαφώς πιο εύκολα.

Το όριο αποδοχής σε ένα δημοψήφισμα σημαίνει πως όσοι υποστηρίζουν την πρόταση (και όχι απλά, όσοι συμμετέχουν) θα πρέπει να ξεπερνούν ένα συγκεκριμένο ποσοστό των ψηφοφόρων.

Ας δούμε τα παραπάνω με δύο παραδείγματα. Στην Ιταλία οι πολίτες μπορούν να συλλέξουν υπογραφές και να προκαλέσουν δημοψήφισμα ενάντια σε ψηφισμένο νόμο. Προϋπόθεση για να είναι το δημοψήφισμα έγκυρο είναι η συμμετοχή να ξεπεράσει το 50% των ψηφοφόρων. Έτσι, την περίοδο 1997- 2016 ακυρώθηκαν 30 από τα 36 δημοψηφίσματα που διεξήχθησαν στην γειτονική χώρα, αφού αυτά δεν κατάφεραν να επιτύχουν την παραπάνω συμμετοχή.

Αντίστοιχα στην Δανία και προκειμένου να υπάρξει αναθεώρηση του Συντάγματος απαιτείται συμμετοχή αλλά και αποδοχή από τουλάχιστον το 40% του εκλογικού σώματος. Αυτό σημαίνει πως αν η συμμετοχή στο δημοψήφισμα είναι 50% ικανοποιείται το πρώτο όριο (40% συμμετοχή) αλλά όχι απαραίτητα και το δεύτερο, αφού θα πρέπει η αναθεώρηση να υποστηριχθεί τουλάχιστον από το 80% όσων τελικά ψήφισαν για να ξεπερασθεί και το όριο αποδοχής.

Τι ισχύει στην Ελλάδα

Η δημοκρατία στην Ελλάδα νοσεί. Σύμπτωμα της νόσου είναι και το ότι το Σύνταγμα της χώρας επιφυλάσσει για τους πολίτες έναν ελάχιστο ρόλο κομπάρσου. Τα τελευταία χρόνια βιώνουμε τα αποτελέσματα του αποκλεισμού των πολιτών από την πολιτική ζωή της χώρας και τίποτα δεν πρόκειται να αλλάξει ουσιαστικά αν δεν καταφέρουμε να κατακτήσουμε το δικαίωμα να προκαλούμε δημοψηφίσματα. Είτε για να ακυρώσουμε νόμο, είτε για να προτείνουμε αλλαγές στο Σύνταγμα της χώρας.

Το ισχύον Σύνταγμα προβλέπει ουσιαστικά μόνο δημοψηφίσματα κυβερνητικής πρωτοβουλίας και ο νόμος που ορίζει το πλαίσιο προβλέπει όρια συμμετοχής (40% για κρίσιμο εθνικό θέμα και 50% για κατάργηση ψηφισμένου νομοσχεδίου) προκειμένου το δημοψήφισμα να θεωρηθεί έγκυρο.

Ας δούμε τι θα συνέβαινε στο (προσωπικό) δημοψήφισμα του 2015 αν όσοι υποστήριζαν το ΝΑΙ καλούσαν τον κόσμο σε αποχή από το δημοψήφισμα. Αν οι υποστηρικτές του ΝΑΙ (38,69%) επέλεγαν να μην προσέλθουν στις κάλπες, το ΟΧΙ θα συγκέντρωνε ποσοστό μεγαλύτερο του 95% αλλά η συνολική συμμετοχή θα έμενε στο 37% και το δημοψήφισμα θα ήταν άκυρο! Ένα τέτοιο σενάριο μπορεί να μοιάζει εξωπραγματικό και σίγουρα βαθύτατα αντι-δημοκρατικό αλλά είναι σχεδόν σίγουρο πως στην περίπτωση που θα υπάρξουν νέα δημοψηφίσματα, η πολιτική δύναμη που θα μειοψηφεί θα υπολογίσει πολύ προσεκτικά την πιθανότητα να προχωρήσει σε ένα μποϋκοτάζ του δημοψηφίσματος.

Τρία παραδείγματα από την πραγματική πολιτική ζωή

Στις 18 Απριλίου 1999 διεξήχθη στην Ιταλία δημοψήφισμα για την αλλαγή του εκλογικού συστήματος. Οι αλλαγές είχαν την στήριξη των περισσότερων κομμάτων. Το 49,6% των εκλογέων πήρε μέρος με το 91% να υπερψηφίζει τις αλλαγές. Όμως, οι ψηφοφόροι έκαναν μάταιο κόπο, αφού το 50% του ορίου συμμετοχής δεν επιτεύχθηκε κι έτσι οι αλλαγές δεν προχώρησαν. Ενδιαφέρον στοιχείο είναι το ότι στη νότια Ιταλία, η μαφία κάλεσε σε μποϊκοτάζ , με το 40% που προσήλθε στις κάλπες νότια της Νάπολης να υπολείπεται σημαντικά του εθνικού μέσου όρου. Η μαφία έκρινε ότι οι υποψήφιοί της εκλέγονταν πιο εύκολα με το ισχύον σύστημα, οπότε επηρέασε το όριο συμμετοχής έτσι ώστε να κερδίσει μια λαϊκή πλειοψηφία μεγαλύτερη του 90%.

Δυστυχώς, τέτοιες καμπάνιες μποϊκοτάζ συμβαίνουν τακτικά στην Ιταλία. Ακόμα πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι το δημοψήφισμα της 12ης και 13ης Ιουνίου 2005, στο οποίο ψηφιζόντουσαν τέσσερις προτάσεις για τη φιλελευθεροποίηση του πολύ περιοριστικού νόμου για την τεχνητή γονιμοποίηση των γυναικών. Με την υποστήριξη του Πάπα Βενέδικτου XVI, ο πρόεδρος των Ιταλών επισκόπων, Καρδινάλιος Ruini, ενεπλάκη στην υπόθεση και κάλεσε σε μποϊκοτάζ. Διαδικτυακοί ειδησεογραφικοί τόποι είχαν αναρτήσει κείμενα στα οποία τόνιζαν πως «….. ο Καρδινάλιος Ruini πιστεύει ότι η αποχή είναι ο καλύτερος τρόπος απόρριψης των προτάσεων. Εξάλλου, το δημοψήφισμα είναι έγκυρο μόνο όταν ψηφίζουν τουλάχιστον οι μισοί εκλογείς. Δεδομένου, ότι έχει κριθεί πως οι υποστηρικτές του ‘ναι’ θα πάρουν την πλειοψηφία, με το να ψηφίσουν ‘όχι’ οι Καθολικοί βοηθάνε μόνο την επίτευξη του ορίου του 50% κι επομένως το στρατόπεδο του ‘ναι’, αυτός είναι ο συλλογισμός». Η στρατηγική του Ruini στέφθηκε με επιτυχία, η συμμετοχή ήταν χαμηλότερη από το ελάχιστο όριο συμμετοχής, άρα το δημοψήφισμα απέτυχε.

Το 2012 διεξήχθη στην Ρουμανία δημοψήφισμα ανάκλησης του Προέδρου της χώρας Τραϊάν Μπασέσκου. Η προσέλευση ήταν ιδιαίτερα υψηλή για ψηφοφορία (46,13%) και το αποτέλεσμα της (87,55% υπέρ της αποπομπής του προέδρου) έδειξε την έντονη δυσαρέσκεια κατά του προέδρου. Η προτροπή του τελευταίου προς τον Ρουμανικό λαό να μποϋκοτάρει το δημοψήφισμα απέχοντας, εκτός του ότι καταδεικνύει το προσωπικό του, πολιτικό και ηθικό έλλειμμα, αποδεικνύει επίσης – μέσω του αποτελέσματος της κήρυξης της ψηφοφορίας ως άκυρης –  το παράλογο και λανθασμένο της υιοθέτησης ελάχιστου ποσοστού συμμετοχής προκειμένου ένα δημοψήφισμα να θεωρηθεί έγκυρο. Περισσότερα για το συγκεκριμένο δημοψήφισμα αλλά και ένα εκτενές απόσπασμα του βιβλίου των Verhulst και Nijeboer ενάντια στα όρια συμμετοχής μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

Τέλος δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως τα όρια συμμετοχής και αποδοχής καταστρατηγούν την βασικότερη προϋπόθεση της δημοκρατίας: την αρχή της (πολιτικής) ισότητας ενώ φαντάζει τουλάχιστον αστείο να απαιτείται ελάχιστη συμμετοχή των πολιτών προκειμένου να αποφασισθεί ένα και μόνο θέμα, όταν την ίδια στιγμή, και χωρίς κάποιο όριο συμμετοχής, μπορεί να εκλεχθεί κυβέρνηση, η οποία στην συνέχεια έχει το δικαίωμα να αποφασίζει για τα επόμενα χρόνια και για ένα μεγάλος πλήθος αποφάσεων, ακόμα και αν έχει ψηφισθεί από το 30% ή 40% των ψηφοφόρων.